เอกสารต้นฉบับ "แนวทางการพัฒนาหลักสูตรสถานศึกษาขั้นพื้นฐาน ๒๕๕๑" ชุดที่ ๒

๔

แนวทางการพัฒนาหลักสูตรสถานศึกษาขั้นพื้นฐาน

การทบทวนเพื่อการพัฒนา

       ข้อมูลจากการศึกษาวิจัยและติดตามผลการใช้หลักสูตรจากแหล่งต่าง ๆ  ตลอดระยะเวลา  ๔  ปี  ของการประกาศใช้หลักสูตรการศึกษาขั้นพื้นฐาน  ได้ผลสรุปที่ชัดเจนตรงกันถึงปัญหาและข้อจำกัดของเอกสารหลักสูตรที่ใช้อยู่ในปัจจุบัน   ทั้งในแง่ความสอดคล้องกับข้อกำหนดในพระราชบัญญัติการศึกษาแห่งชาติในเรื่องหลักสูตรแกนกลาง  และในแง่วิชาการของการพัฒนาหลักสูตรในระบบการศึกษาที่มีมาตรฐานเป็นเป้าหมาย (Standards – based  education)   ซึ่งส่งผลกระทบต่อประสิทธิภาพของการพัฒนาหลักสูตร  สำนักงานคณะกรรมการการศึกษาขั้นพื้นฐาน  จึงได้ดำเนินการทบทวนปรับปรุงหลักสูตรการศึกษาขั้นพื้นฐาน  พุทธศักราช  ๒๕๔๔  จนกระทั่งได้หลักสูตรแกนกลางการศึกษาขั้นพื้นฐาน พุทธศักราช ๒๕๕๑ ที่มีความเหมาะสม ชัดเจน ทั้งเป้าหมายของหลักสูตรในการพัฒนาคุณภาพผู้เรียน และกระบวนการนำหลักสูตรไปสู่การปฏิบัติในระดับเขตพื้นที่การศึกษาและสถานศึกษา โดยได้มีการกำหนดวิสัยทัศน์ จุดหมาย สมรรถนะสำคัญของผู้เรียน  คุณลักษณะอันพึงประสงค์  มาตรฐานการเรียนรู้และตัวชี้วัดที่ชัดเจน เพื่อใช้เป็นทิศทางในการจัดทำหลักสูตร การเรียนการสอนในแต่ละระดับ  นอกจากนั้นได้กำหนดโครงสร้างเวลาเรียนขั้นต่ำของแต่ละกลุ่มสาระการเรียนรู้ในแต่ละชั้นปีไว้ในหลักสูตรแกนกลาง และเปิดโอกาสให้สถานศึกษาเพิ่มเติมเวลาเรียนได้ตามความพร้อมและจุดเน้น อีกทั้งได้ปรับกระบวนการวัดและประเมินผลผู้เรียน เกณฑ์การจบการศึกษาแต่ละระดับ และเอกสารแสดงหลักฐานทางการศึกษาให้มีความสอดคล้องกับมาตรฐานการเรียนรู้ และมีความชัดเจนต่อการนำไปปฏิบัติ

      จากการเปลี่ยนแปลงการใช้หลักสูตรแกนกลางการศึกษาขั้นพื้นฐาน พุทธศักราช ๒๕๕๑  ทำให้สถานศึกษาต้องมีการจัดทำเอกสารหลักสูตรของตนเองที่เรียกว่า “ หลักสูตรสถานศึกษาขั้นพื้นฐาน ”  ขึ้นใหม่   ดังนั้นเอกสาร “ แนวทางการพัฒนาหลักสูตรสถานศึกษาขั้นพื้นฐาน”  ฉบับนี้  ซึ่งประกอบด้วยข้อแนะนำและขั้นตอนการปฏิบัติจริง  จะสามารถช่วยให้โรงเรียนสามารถดำเนินงานได้อย่างมีทิศทางเป็นรูปธรรมยิ่งขึ้น

                      แผนภาพที่ ๑  แสดงองค์ประกอบที่สำคัญของหลักสูตรสถานศึกษา

                               (ขออภัย...ไม่สามารถแสดงแผนภาพที่ ๑  ได้)

องค์ประกอบที่สำคัญของหลักสูตรสถานศึกษา  

   จากแผนภาพที่ ๑  แสดงองค์ประกอบที่สำคัญของหลักสูตรสถานศึกษาที่นำเสนอข้างต้น    จะช่วยให้คณะกรรมการดำเนินการจัดทำหลักสูตรสถานศึกษาของโรงเรียน   มีความเข้าใจเห็นความเชื่อมโยงในภาพรวมของเอกสารหลักสูตร    รวมทั้งส่วนประกอบสำคัญ ๆ ภายในเอกสารแต่ละรายการ   ดังนี้

        เอกสารหลักสูตรสถานศึกษา      

        เล่มที่ ๑  หลักสูตรสถานศึกษา (ภาพรวม) มีองค์ประกอบที่สำคัญ ได้แก่ 

                   วิสัยทัศน์  

                   พันธกิจ

                   จุดหมาย

                   สมรรถนะสำคัญของผู้เรียน

                   คุณลักษณะอันพึงประสงค์

                   โครงสร้างหลักสูตร

                   สาระการเรียนรู้พื้นฐาน

                   สาระการเรียนรู้ท้องถิ่น

                   รายวิชาเพิ่มเติม

                   กิจกรรมพัฒนาผู้เรียน

                   การจัดการเรียนรู้และการส่งเสริมการเรียนรู้

                   การวัดและประเมินผล

                   การบริหารจัดการหลักสูตรสถานศึกษา

                   ความเห็นชอบของคณะกรรมการสถานศึกษาขั้นพื้นฐาน

                   ภาคผนวก

        เล่มที่ ๒ – ๙  หลักสูตรสถานศึกษา (กลุ่มสาระการเรียนรู้  ๘  กลุ่ม)   มีองค์ประกอบที่สำคัญ  ได้แก่

                       วิสัยทัศน์

                   จุดหมาย

                   คุณภาพของผู้เรียน

                   สาระและมาตรฐานการเรียนรู้

                   คำอธิบายรายวิชา

                   ตารางวิเคราะห์หลักสูตร

                    -  สาระ/มาตรฐานการเรียนรู้              

                    -  ตัวชี้วัดชั้นปี

                    -  สาระการเรียนรู้รายปี

                    -  หน่วยการเรียนรู้

                    -  ตัวอย่างแผนจัดการเรียนรู้

                    -  ภาคผนวก

         เล่มที่ ๑๐   หลักสูตรสถานศึกษา (กิจกรรมพัฒนาผู้เรียน)  มีองค์ประกอบที่สำคัญ  ได้แก่

                        วิสัยทัศน์

                    กิจกรรมแนะแนว   ประกอบด้วย   จุดหมาย   คุณลักษณะอันพึงประสงค์ และเนื้อหาสาระ

                    กิจกรรมนักเรียน(ลูกเสือ และยุวกาชาด)  ประกอบด้วย   จุดหมาย   คุณลักษณะอันพึงประสงค์ และเนื้อหาสาระ     

                    กิจกรรมเพื่อสังคมและสาธารณประโยชน์  ประกอบด้วย   จุดหมาย   คุณลักษณะอันพึงประสงค์ และเนื้อหาสาระ

                    ภาคผนวก

               

         เอกสารประกอบหลักสูตรสถานศึกษา      

         เล่มที่ ๑  ระเบียบว่าด้วยการวัดและประเมินผลของสถานศึกษา   มีองค์ประกอบที่สำคัญ  ได้แก่

                      หมวด ๑   หลักการวัดและประเมินผลการเรียน

                      หมวด ๒  วิธีการประเมิน

                      หมวด ๓   การตัดสินผลการเรียน

                      หมวด ๔   การเทียบโอนผลการเรียน

                      หมวด ๕   หน้าที่ของโรงเรียน

                      หมวด ๖   เบ็ดเตล็ด 

                      ภาคผนวก

กระบวนการพัฒนาหลักสูตรสถานศึกษา 

        การพัฒนาหลักสูตรสถานศึกษา ใช้กระบวนการพัฒนาหลักสูตรสถานศึกษา ๕ ขั้นตอน  คือ

        ๑. การแต่งตั้งคณะกรรมการดำเนินการพัฒนาหลักสูตรสถานศึกษา ๑ ชุด (เน้นการมีส่วนร่วม)

     ๒. ร่วมกันศึกษาเรียนรู้  หลักสูตรแกนกลางการศึกษาขั้นพื้นฐาน พุทธศักราช  ๒๕๕๑   กรอบหลักสูตรเขตพื้นที่การศึกษา   สาระการเรียนรู้ท้องถิ่นเขตพื้นที่การศึกษา  และ เอกสารแนวทางการพัฒนาหลักสูตรสถานศึกษาขั้นพื้นฐาน  

        ๓. ประชุมปฏิบัติการปรับเอกสารหลักสูตรสถานศึกษา และเอกสารประกอบหลักสูตรสถานศึกษาให้สมบูรณ์และได้มาตรฐาน

        ๔. ดำเนินการตรวจสอบเอกสารหลักสูตรสถานศึกษา และเอกสารประกอบหลักสูตรสถานศึกษา

        ๕. เสนอคณะกรรมการสถานศึกษาขั้นพื้นฐานให้ความเห็นชอบ และนำไปปฏิบัติ

การปรับปรุงเอกสารหลักสูตรสถานศึกษา 

         การปรับเอกสารหลักสูตรสถานศึกษา   หมายถึง  การตรวจสอบทบทวน และแก้ไขข้อบกพร่องของ รูปแบบข้อรายการต่าง ๆ  ที่ระบุไว้ในเอกสารหลักสูตรสถานศึกษาฉบับเดิม (๑๐  ฉบับ) หรือ การจัดทำเอกสารขึ้นใหม่   ให้มีความถูกต้องเหมาะสมตามหลักสูตรแกนกลางการศึกษาขั้นพื้นฐาน พุทธศักราช  ๒๕๕๑   

        ๑. องค์ประกอบที่สำคัญของเอกสารหลักสูตรสถานศึกษา (ภาพรวม) มีข้อเสนอแนะต่อสถานศึกษา  และคณะกรรมการดำเนินการพัฒนาหลักสูตรสถานศึกษา   ดังนี้ 

           วิสัยทัศน์  หมายถึง  การสร้างภาพในอนาคตที่พึงประสงค์  โดยผ่านกระบวนการคิด  การสังเคราะห์  วิเคราะห์จากข้อมูลพื้นฐานที่เกี่ยวข้อง  ที่แสดงให้เห็นทิศทาง  เป้าหมาย  ขอบข่าย ภาระงาน  ที่ต้องกระทำในอนาคตเพื่อนำไปสู่การพัฒนา (สมนึก    ธาตุทอง ,  ๒๕๔๘)         คณะกรรมการ ฯ  อาจพิจารณาร่วมกันปรับเปลี่ยนวิสัยทัศน์เดิม  ให้เป็นวิสัยทัศน์ใหม่ที่เหมาะสมกับปัจจุบันมากขึ้น   ตัวอย่างเช่น  “  โรงเรียน…………..มุ่งเน้นให้ผู้เรียนมีคุณธรรมจริยธรรม  มีความรู้ความสามารถทางวิชาการตามศักยภาพ  ตามถนัด  ตามความสนใจ  ทันต่อการเปลี่ยนแปลงของโลก  เป็นบุคคลแห่งการเรียนรู้  ดำรงตนอยู่ในสังคมได้อย่างมีความสุข  บนพื้นฐานแห่งความเป็นไทย ”  (เสนอให้ใช้ตัวอักษรที่มีขนาดใหญ่ / สวยงาม   ในหนึ่งหน้ากระดาษ) 

          พันธกิจ    หมายถึง  สิ่งที่ต้องปฏิบัติเพื่อให้บรรลุวิสัยทัศน์   ในการเขียนพันธกิจจึงควรแสดงให้เห็นวิธีดำเนินการของสถานศึกษาเป็นขั้นเป็นตอนตามลำดับ  นิยมเขียนพันธกิจเป็นข้อ ๆ   เช่น

             ๑)   พัฒนาระบบการบริหารสถานศึกษา  โดยเน้นการบริหารแบบมีส่วนร่วม

             ๒)   สร้างหลักสูตรสถานศึกษา  และพัฒนาการจัดการเรียนรู้โดยเน้นผู้เรียนเป็นสำคัญ

           ๓)   พัฒนาบุคลากรให้มีความรู้ ความเข้าใจ และสามารถจัดการเรียนการสอน  ตามแนวทางการปฏิรูปการเรียนรู้ได้อย่างมีประสิทธิภ 

           ๔)   พัฒนาและส่งเสริมให้ครูและนักเรียน  ใช้แหล่งเรียนรู้ทั้งภายในและภายนอกสถานศึกษาอย่างคุ้มค่า

          ๕)   สถานศึกษาและชุมชน  ร่วมมือกันพัฒนาผู้เรียนให้มีคุณภาพตามมาตรฐานการเรียนรู้ของหลักสูตรการศึกษาขั้นพื้นฐาน พุทธศักราช  ๒๕๔๔  และหลักสูตรสถานศึกษา

             จุดหมาย   หมายถึง   สิ่งที่มุ่งให้เกิดกับผู้เรียนเมื่อจบการศึกษาขั้นพื้นฐาน   คือ  (คัดลอกตามเอกสารหลักสูตรแกนกลาง ฯ ได้เลย )

              ๑.  มีคุณธรรม  จริยธรรม  และค่านิยมที่พึงประสงค์ เห็นคุณค่าของตนเอง   มีวินัยและปฏิบัติตนตามหลักธรรมของพระพุทธศาสนา หรือศาสนาที่ตนนับถือ  ยึดหลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียง  

              ๒. มีความรู้ ความสามารถในการสื่อสาร การคิด การแก้ปัญหา   การใช้เทคโนโลยี  และมีทักษะชีวิต

              ๓.  มีสุขภาพกายและสุขภาพจิตที่ดี มีสุขนิสัย และรักการออกกำลังกาย

             ๔.  มีความรักชาติ มีจิตสำนึกในความเป็นพลเมืองไทยและพลโลก  ยึดมั่นในวิถีชีวิตและการปกครองตามระบอบประชาธิปไตยอันมีพระมหากษัตริย์ทรงเป็นประมุข

             ๕.  มีจิตสำนึกในการอนุรักษ์วัฒนธรรมและภูมิปัญญาไทย   การอนุรักษ์และพัฒนาสิ่งแวดล้อม  มีจิตสาธารณะที่มุ่งทำประโยชน์และสร้างสิ่งที่ดีงามในสังคม และอยู่ร่วมกันในสังคมอย่างมีความสุข           

        สมรรถนะสำคัญของผู้เรียน    หมายถึง  ความสามารถหลักที่ต้องการให้เกิดขึ้นกับตัวผู้เรียน  ๕  ประการ  คือ  (ใช้ข้อมูลตามเอกสารหลักสูตรแกนกลาง ฯ ๒๕๕๑ )

              ๑.  ความสามารถในการสื่อสาร  เป็นความสามารถในการรับและส่งสาร  มีวัฒนธรรมในการใช้ภาษาถ่ายทอดความคิด ความรู้ความเข้าใจ ความรู้สึก และทัศนะของตนเองเพื่อแลกเปลี่ยนข้อมูลข่าวสารและประสบการณ์อันจะเป็นประโยชน์ต่อการพัฒนาตนเองและสังคม รวมทั้งการเจรจาต่อรองเพื่อขจัดและลดปัญหาความขัดแย้งต่าง ๆ การเลือกรับหรือไม่รับข้อมูลข่าวสารด้วยหลักเหตุผลและความถูกต้อง ตลอดจนการเลือกใช้วิธีการสื่อสาร ที่มีประสิทธิภาพโดยคำนึงถึงผลกระทบที่มีต่อตนเองและสังคม

              ๒.  ความสามารถในการคิด   เป็นความสามารถในการคิดวิเคราะห์ การคิดสังเคราะห์ การคิดอย่างสร้างสรรค์  การคิดอย่างมีวิจารณญาณ และการคิดเป็นระบบ เพื่อนำไปสู่การสร้างองค์ความรู้หรือสารสนเทศเพื่อการตัดสินใจเกี่ยวกับตนเองและสังคมได้อย่างเหมาะสม

              ๓.  ความสามารถในการแก้ปัญหา  เป็นความสามารถในการแก้ปัญหาและอุปสรรค    ต่าง ๆ  ที่เผชิญได้อย่างถูกต้องเหมาะสมบนพื้นฐานของหลักเหตุผล คุณธรรมและข้อมูลสารสนเทศ  เข้าใจความสัมพันธ์และการเปลี่ยนแปลงของเหตุการณ์ต่าง ๆ ในสังคม แสวงหาความรู้  ประยุกต์ความรู้มาใช้ในการป้องกันและแก้ไขปัญหา  และมีการตัดสินใจที่มีประสิทธิภาพ  โดยคำนึงถึงผลกระทบที่เกิดขึ้นต่อตนเอง สังคมและสิ่งแวดล้อม

                 ๔.  ความสามารถในการใช้ทักษะชีวิต   เป็นความสามารถในการนำกระบวนการต่าง ๆ 

ไปใช้ในการดำเนินชีวิตประจำวัน การเรียนรู้ด้วยตนเอง การเรียนรู้อย่างต่อเนื่อง  การทำงาน และการอยู่ร่วมกันในสังคมด้วยการสร้างเสริมความสัมพันธ์อันดีระหว่างบุคคล การจัดการปัญหาและความขัดแย้งต่าง ๆ อย่างเหมาะสม การปรับตัวให้ทันกับการเปลี่ยนแปลงของสังคมและสภาพแวดล้อม และการรู้จักหลีกเลี่ยงพฤติกรรมไม่พึงประสงค์ที่ส่งผลกระทบต่อตนเองและผู้อื่น

            ๕. ความสามารถในการใช้เทคโนโลยี   เป็นความสามารถในการเลือก และใช้ เทคโนโลยีด้านต่าง ๆ  และมีทักษะกระบวนการทางเทคโนโลยี  เพื่อการพัฒนาตนเองและสังคม ในด้านการเรียนรู้  การสื่อสาร  การทำงาน  การแก้ปัญหาอย่างสร้างสรรค์ ถูกต้อง เหมาะสม และมีคุณธรรม    

             คุณลักษณะอันพึงประสงค์  หมายถึง   คุณลักษณ์ที่มุ่งปลูกฝังให้เกิดขึ้นในตัวผู้เรียนเพื่อให้สามารถอยู่ร่วมกับผู้อื่นในสังคมได้อย่างมีความสุข  คือ  (คัดลอกตามเอกสารหลักสูตรแกนกลาง ฯ ได้เลย )          

       ๑.  รักชาติ  ศาสน์ กษัตริย์

                       ๒.  ซื่อสัตย์สุจริต

                       ๓.  มีวินัย

                       ๔. ใฝ่เรียนรู้

                       ๕. อยู่อย่างพอเพียง

                       ๖.  มุ่งมั่นในการทำงาน

                       ๗.  รักความเป็นไทย

                       ๘.  มีจิตสาธารณะ

          * นอกจากนี้ สถานศึกษาสามารถกำหนดคุณลักษณะอันพึงประสงค์เพิ่มเติมให้สอดคล้องตามบริบทและจุดเน้นของตนเองได้อีกด้วย 

             โครงสร้างหลักสูตร   หมายถึง   การกำหนดมวลประสบการณ์ เนื้อหาสาระ  หรือรายวิชาที่สถานศึกษาจัดให้ผู้เรียนได้เรียนรู้   ตลอดระยะเวลาที่อยู่ในสถานศึกษา   ซึ่ง สพฐ. มีคำสั่งที่ ๑๑๐/๒๕๕๕  ลงวันที่  ๒๕  มกราคม  ๒๕๕๕  ให้แก้ไขโครงสร้างเวลาเรียนและเกณฑ์การจบการศึกษา  ดังนี้ 

              ๑.  ให้ยกเลิกข้อกำหนดเวลาเรียนในรายวิชา/กิจกรรมที่สถานศึกษาจัดเพิ่มเติมตามความพร้อมและจุดเน้น ระดับประถมศึกษา “ ปีละไม่เกิน ๔๐  ชั่วโมง ”  และระดับมัธยมศึกษาตอนต้น “ ปีละไม่เกิน ๒๐๐ ชั่วโมง ”  ตามโครงสร้างเวลาเดิม  โดยให้ใช้กำหนดเวลาเรียนต่อไปนี้แทน

                       “ ระดับประถมศึกษา ”     ปีละไม่น้อยกว่า       ๔๐    ชั่วโมง

                       “ ระดับมัธยมศึกษา ”        ปีละไม่น้อยกว่า   ๒๐๐   ชั่วโมง    

              ๒. ให้ยกเลิกข้อกำหนดเวลาเรียนรวมทั้งหมด  ระดับประถมศึกษา “ ไม่เกิน ๑,๐๐๐  ชั่วโมง/ปี ”  และระดับมัธยมศึกษาตอนต้น “ ไม่เกิน ๑, ๒๐๐ ชั่วโมง/ปี ”  ตามโครงสร้างเวลาเดิม  โดยให้ใช้กำหนดเวลาเรียนต่อไปนี้แทน

                       “ ระดับประถมศึกษา ”       ไม่น้อยกว่า   ๑,๐๐๐    ชั่วโมง/ปี

                       “ ระดับมัธยมศึกษา ”         ไม่น้อยกว่า   ๑,๒๐๐   ชั่วโมง/ปี   

              ๓.  ให้ยกเลิกความในข้อ ๑) ของเกณฑ์การจบระดับประถมศึกษาหลักสูตรแกนกลกางการศึกษาขั้นพื้นฐาน  พุทธศักราช ๒๕๕๑  ที่ว่า  “ ผู้เรียนเรียนรายวิชาพื้นฐาน และรายวิชา/กิจกรรมเพิ่มเติมตามโครงสร้างเวลาเรียนที่หลักสูตรแกนกลางการศึกษาขั้นพื้นฐานกำหนด ”  โดยให้ใช้ความต่อไปนี้แทน

                      “ ๑)  ผู้เรียนเรียนรายวิชาพื้นฐาน และรายวิชา/กิจกรรมเพิ่มเติม  โดยเป็นรายเป็นรายวิชาพื้นฐานตามโครงสร้างเวลาเรียนที่หลักสูตรแกนกลางการศึกษาขั้นพื้นฐานกำหนด และรายวิชา/กิจกรรมเพิ่มเติมที่สถานศึกษากำหนด ”

              ๔.  ให้ยกเลิกความในข้อ ๑) ของเกณฑ์การจบระดับมัธยมศึกษาตอนต้น หลักสูตรแกนกกลางการศึกษาขั้นพื้นฐาน พุทธศักราช ๒๕๕๑  ที่ว่า  “ ผู้เรียนเรียนรายวิชาพื้นฐานและเพิ่มเติมไม่เกิน  ๘๑ หน่วยกิต  โดยเป็นรายวิชาพื้นฐาน  ๖๖  หน่วยกิต  และรายวิชาเพิ่มเติมตามที่สถานศึกษากำหนด ”  โดยให้ใช้ความต่อไปนี้แทน

                     “ ๑)  ผู้เรียนเรียนรายวิชาพื้นฐานและเพิ่มเติม โดยเป็นรายวิชาพื้นฐาน ๖๖หน่วยกิต และรายวิชาเพิ่มเติมตามที่สถานศึกษากำหนด ”

               ๕.  ให้ยกเลิกความในข้อ ๑)  ของเกณฑ์การจบระดับมัธยมศึกษาตอนปลาย หลักสูตรแกนกลางการศึกษาขั้นพื้นฐาน พุทธศักราช ๒๕๕๑  ที่ว่า  “ ผู้เรียนเรียนรายวิชาพื้นฐานเพิ่มเติมไม่น้อยกว่า  ๘๑  หน่วยกิต  โดยเป็นรายวิชาพื้นฐาน  ๔๑  หน่วยกิต  และรายวิชาเพิ่มเติมตามที่สถานศึกษากำหนด ”  โดยให้ใช้ความต่อไปนี้แทน

                     “ ๑)  ผู้เรียนเรียนรายวิชาพื้นฐานเพิ่มเติม  โดยเป็นรายวิชาพื้นฐาน  ๔๑  หน่วยกิต  และรายวิชาเพิ่มเติมตามที่สถานศึกษากำหนด ” 

             หมายเหตุ   สำหรับการเปลี่ยนแปลงในข้อ  ๓ – ๕  ควรนำไปใช้ในการเขียนเอกสารระเบียบว่าด้วยการวัดและประเมินผลการเรียนรู้